Ο Ιπποκράτης γεννήθηκε στην Κω. Καταγόταν από την οικογένεια των Ασκληπιαδών (με την κύρια σημασία του όρου «Ασκληπιάδες» είναι αυτοί που κατάγονται από τον Ασκληπιό, είτε είναι γιατροί είτε ασκούν κάποια άλλη δραστηριότητα, σύμφωνα με τον Ι. Τζέτζη). Ο Ασκληπιός ήταν άρχοντας της Τρίκκης στη Θεσσαλία ο οποίος φημίζονταν για τις ιατρικές του γνώσεις. Στον Όμηρο εξελίχθηκε σε έναν ημίθεο- θεραπευτή. Στο τέλος, εξυψώθηκε σε έναν θεό γιατρό.
Στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα υπονοούνται οι δυο γιοι του Ασκληπιού, ο Ποδαλείριος και ο Μαχάων. Ο Ιπποκράτης λέγεται ότι ανήκει στους Ασκληπιάδες που κατάγονται από τον Ποδαλείριο. Ο πατέρας του ήταν ο Ηρακλείδης και η μητέρα του η Φαιναρέτη. Απόγονοι του Ποδαλείριου ήταν και αυτοί που ίδρυσαν την ιατρική σχολή της Κνίδου, η οποία ίσως να ήταν παλαιότερη της ιατρικής σχολής της Κω αλλά η τελευταία απέκτησε μεγαλύτερη φήμη λόγω της γέννησης του Ιπποκράτη. (J. Jouanna, 1998)
Ο πρώτος δάσκαλος του Ιπποκράτη ήταν ο πατέρας του, αφού η παράδοση των Ασκληπιαδών ήθελε τη μετάδοση της ιατρικής γνώσης από τον πατέρα στο γιο. Αργότερα δάσκαλός του υπήρξε ο γυμναστής- ιατρός Ηρόδικος. Επίσης, διδάχτηκε φιλοσοφία από το Δημόκριτο και ρητορική από το Γοργία το Λεοντίνο. Μετά την εκπαίδευσή του άρχισε να ασκεί την ιατρική στη γενέτειρά του την Κω, όπου και παντρεύτηκε και απέκτησε τρία παιδιά, δυο γιους (Θεσσαλός και Δράκων) και μια κόρη. (J. Jouanna, 1998)
Μετά το θάνατο των γονιών του έφυγε από την Κω, περιπλανώμενος σε όλη την Ελλάδα, άλλωστε δεν ήταν σπάνιο το γεγονός εκείνη την εποχή κάποιος που εξασκούσε το επάγγελμα του γιατρού να εγκαταλείπει τον τόπο καταγωγής του ή τον τόπο όπου εκπαιδεύτηκε, προκειμένου να συνεχίσει τη σταδιοδρομία του και σε άλλες περιοχές. Ωστόσο δεν υπάρχει ακριβής ένδειξη σχετικά με το πότε αναχώρησε από το νησί, ίσως αυτό να έγινε στις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου, τότε που φαίνεται να συμπίπτει και η φάση της ακμής της δραστηριότητάς του. Φεύγοντας, λοιπόν, από το νησί μετέβη πρώτα στη Θεσσαλία και αργότερα στη Μακεδονία. Πέρασε επίσης από τα παράλια της Μ. Ασίας, τη Θράκη, την Αθήνα. (J. Jouanna, 1998)
Σχετικά με την αναχώρησή του από την Κω, οι βιογράφοι παραθέτουν ποικίλες εξηγήσεις. Μία από αυτές θέλει τον Ιπποκράτη να εγκαταλείπει το νησί επειδή πυρπόλησε τη βιβλιοθήκη της Κνίδου. Άλλη εξήγηση αναφέρει ότι ο Ιπποκράτης έφυγε επειδή πυρπόλησε το ναό του Ασκληπιού στην Κω, αφού πρώτα είχε λάβει γνώση των επιγραφών ιατρικού περιεχομένου. Ωστόσο, φαίνεται ότι η πιο πιθανή εξήγηση σήμερα είναι ότι ο Ιπποκράτης ήθελε να αφήσει το νησί για να εμπλουτίσει τις γνώσεις και την εμπειρία του με την εξέταση και άλλων περιοχών. Εξάλλου μία από τις σημαντικότερες ιδέες της Ιπποκρατικής ιατρικής υποστηρίζει ότι ο φυσικός χώρος επιδρά σημαντικά στην υγεία και την ασθένεια του ανθρώπου. (J. Jouanna, 1998)
Τοιχογράφηση δείχνει Γαληνός και Ιπποκράτης. Τοιχογραφία, 12ος αιώνας, Anagni, Ιταλία
Κατά τη θεσσαλική περίοδο της σταδιοδρομίας του υπήρξαν δύο αξιοσημείωτα γεγονότα. Μια ιστορία που αφορά το βασιλιά των Μακεδόνων Περδίκκα το 2ο , στον οποίο είχε διαγνώσει μια ερωτική ασθένεια από την οποία και τον θεράπευσε. Το δεύτερο γεγονός είναι η βοήθεια που αρνήθηκε στους βαρβάρους και την οποία προσέφερε μόνο στους Έλληνες κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας. Πιο συγκεκριμένα, Ο Αρταξέρξης ο Α’ λέγεται ότι έστειλε απεσταλμένους για να ζητήσουν τη βοήθεια του Ιπποκράτη προκειμένου να αντιμετωπιστεί μια επιδημία η οποία είχε εξαπλωθεί στο στράτευμά του. Ο Ιπποκράτης όχι μόνο αρνήθηκε, παρά τις εξαιρετικά δελεαστικές προσφορές, αλλά ρωτώντας τους απεσταλμένους σχετικά με τις κλιματικές συνθήκες και το καθεστώς των ανέμων στον τόπο τους, από τις απαντήσεις τους κατάφερε να προβλέψει την πορεία της ασθένειας στον ελλαδικό χώρο και να υποδείξει την κατάλληλη θεραπευτική αγωγή. (J. Jouanna, 1998)
Μετά από μια μακρά σταδιοδρομία που ξεκίνησε από την Κω, πέθανε στη Λάρισα σε προχωρημένη ηλικία. Μάλιστα λέγεται ότι για πολύ καιρό πάνω στον τάφο του υπήρχε ένας σμήνος μελισσών που το μέλι τους είχε θεραπευτικές ιδιότητες. (J. Jouanna, 1998)
Το Ασκληπιείο, κτισμένο στις πλαγιές ενός χαμηλού λόφου, κατάφυτου με δένδρα και με θαυμάσια θέα προς τη θάλασσα και τα μικρασιατικά παράλια, ήταν ήδη από την αρχαιότητα το πιο φημισμένο μνημείο της Kω.
Ο Ιπποκράτης και η Σχολή της Κω
Μετά την επιστροφή του στην πατρίδα του, ιδρύει την ονομαστή σχολή του στην Κω. Βέβαια με τον όρο «σχολή» εκείνη την εποχή, δηλαδή τον 5ο αι. θα πρέπει να εννοήσουμε το ότι ένας δάσκαλος, ο οποίος ήταν ενταγμένος στο ευρύτερο πλαίσιο μιας οικογενειακής παράδοσης εκατονταετιών, διαιώνιζε αυτή τη διδασκαλία στους γιους του και στους μαθητές του.
Ο Ιπποκράτης θα έρθει να αποθεοποιήσει την ιατρική και να διαχωρίσει αυστηρά τα όριά της από τη φιλοσοφία. Κατά τον Ιπποκράτη και τους αποκαλούμενους Ιπποκρατικούς, ο γιατρός όφειλε να απορρίπτει κάθε είδους δεισιδαιμονία, να είναι καθαρός στο σώμα και αχώριστος της ηθικής.
Οι ασθένειες γι’ αυτόν έχουν λογικά αίτια και δεν πηγάζουν από τη θεϊκή παρέμβαση. Έτσι, η θεραπεία τους θα πρέπει να γίνεται επίσης με λογικά μέσα που προέρχονται από την άμεση παρατήρηση (www.pneuma.gr). Η ασθένεια εξετάζεται ως μια γενική πάθηση και όχι εντοπισμένη σε κάποιο όργανο. Ήταν ο πρώτος που μίλησε για την σημασία και την αναγκαιότητα της ασηψίας και της αντισηψίας. Τόνισε την ανάγκη για καθημερινή καθαριότητα και υγιεινή.
13ος αιώνας, εικόνα που δείχνει τις φλέβες και την κυκλοφορία του αίματος.
Υποστήριζε ακόμη ότι στο ανθρώπινο σώμα υπάρχουν ουσίες τις οποίες ονόμασε αίμα & βλέννη, κίτρινη & μελανή χολή. Από την ισορροπία των ουσιών αυτών εξαρτάται ή υγεία του ανθρώπου. Όταν υπάρχει ισορροπία μεταξύ των ουσιών αυτών τότε ο άνθρωπος είναι υγιής, ενώ όταν συμβαίνει το αντίθετο ασθενεί σωματικά και ψυχολογικά (www.pneuma.gr). Πίστευε ακόμη ότι στο σώμα ενυπάρχει μια ζωική δύναμη, η «φύσις» από την οποία εξαρτάται η συντήρηση, η ανάπτυξη και η θεραπεία του σώματος, όπως και επαναφορά του από την παθολογική στη φυσιολογική κατάσταση. Τα φάρμακα για τους Ιπποκρατικούς είναι βοηθήματα της «φύσις». (Μανιάτης, 2002)
Ο Ιπποκράτης δεν περιορίστηκε μόνο στην πρακτική πλευρά της ιατρικής, αλλά τη δίδαξε κιόλας. Καταρχάς όπως το όριζε η οικογενειακή του παράδοση, τη μετέδωσε στους γιους του. Έπειτα όμως, ήταν ο πρώτος που μετέδωσε τις γνώσεις της ιατρικής και σε ανθρώπους που δεν κατάγονταν από την οικογένεια των Ασκληπιαδών. Αυτό το άνοιγμα στην εποχή του έδωσε μεγάλη διάδοση στη φήμη της ιατρικής στην Κω. (J. Jouanna, 1998). Με το άνοιγμα της διδασκαλίας δόθηκε η αφορμή να συνταχθεί από το μεγάλο γιατρό ο περίφημος Όρκος της Ιατρικής. Ο όρκος αυτός εκφωνούνταν μόνο από μαθητές οι οποίοι δεν ανήκαν στην οικογένεια των Ασκληπιαδών, πριν από τη στιγμή που επρόκειτο να αρχίσουν την εκπαίδευση από το δάσκαλο. (J. Jouanna, 1998). Η απόφαση του Ιπποκράτη να κάνει προσιτή την ιατρική γνώση και σε άτομα εκτός των στενών κόλπων της οικογενείας, οφείλεται στον πολύ μικρό αριθμό των μελών της οικογένειας που ήταν πρόθυμα να συνεχίσουν την ιατρική παράδοση στην Κω. Για το λόγο αυτό πρέπει να συνέταξε και τον Όρκο. (J. Jouanna, 1998). Ο όρκος σώθηκε γιατί έχει όλα τα γνωρίσματα ενός προτύπου (Λυπουρλής, 1983). Αποτελεί σήμερα όπως και στην αρχαιότητα ένα είδος συμβολαίου για τη ηθική εξάσκηση της ιατρικής.
Ανατομία της καρδιάς (1890) από τον Enrique Simonet.
Ο Όρκος του Ιπποκράτη
Ο όρκος ουσιαστικά χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος προσδιορίζονται οι υποχρεώσεις του νεοεισαγόμενου μαθητή και προσφέρονται ηθικές και οικονομικές εγγυήσεις στο δάσκαλο της ιατρικής τέχνης. Υπόσχεται να τιμά το δάσκαλό του σαν γονέα του όπως θα κάνει τα προβλήματα του διδασκάλου του και δικά του. Επίσης δέχεται τη δέσμευση να διδάξει και ο ίδιος αν χρειαστεί την ιατρική τέχνη στους γιους του αλλά και στους γιους του διδασκάλου του.
Το δεύτερο μέρος του όρκου θεωρείται και το σπουδαιότερο καθώς αναφέρεται στις ηθικές αρχές πάνω στις οποίες θα βασιστεί για να ασκήσει το επάγγελμά του ως αυριανός γιατρός. Βασική του επιθυμία είναι να ασκήσει την τέχνη «αγνώς και καθαρώς». Οι υποχρεώσεις που συνεπάγεται αυτή η επιθυμία είναι να επιδιώκει μόνο το καλό των ασθενών του και να μην χρησιμοποιήσει ποτέ θανατηφόρο φάρμακο έστω κι αν του ζητηθεί. Δεν θα βοηθήσει ποτέ γυναίκα να χάσει το παιδί που κουβαλάει μέσα της. Θα σέβεται το σπίτι κάθε αρρώστου στο οποίο θα μπει και θα αποφεύγει κάθε αφροδισιακή επαφή με τον ίδιο τον ασθενή αλλά και με τα μέλη της οικογένειάς του. Τέλος, θα είναι έμπιστος και δεν θα αποκαλύπτει μυστικά που του γίνονται γνωστά κατά την άσκηση του επαγγέλματός του. (Λυπουρλής, 1983)
Ο Ιπποκράτης και η Ιπποκρατική Συλλογή
Η παράδοση μάς έχει διασώσει με το όνομα του Ιπποκράτη 60 περίπου πραγματείες σε ιωνική διάλεκτο (Λυπουρλής, 1983).
Ήδη, όμως, από την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή μέχρι και σήμερα υπήρχε έντονος προβληματισμός σχετικά με το αν η πατρότητα του συγκεκριμένου έργου ανήκει στον Ιπποκράτη. Θα ήταν ουτοπία να πιστεύαμε ότι όλες έχουν γραφτεί από τον ίδιο τον Ιπποκράτη. Οι ιατρικές αυτές πραγματείες μπορεί να διαπνέονται από το ίδιο ορθολογικό πνεύμα μιας ιατρικής απαλλαγμένης από κάθε μαγική επίδραση, αλλά το έργο δεν είναι ομοιογενές. Υπάρχουν διαφορές στο λεξιλόγιο, στο ύφος και το περιεχόμενο. Κάποιες φαίνεται να μη γράφτηκαν από τον ίδιο το διδάσκαλο, κάποιες είναι διαφόρου προελεύσεως και διαφορετικής χρονολογίας. (J. Jouanna, 1998). Το σίγουρο είναι ότι πολλά από τα έργα της συλλογής γράφτηκαν από μαθητές και οπαδούς του μεγάλου γιατρού που εμπνεύστηκαν από αυτόν. (Λυπουρλής, 1983)
Σύμφωνα με τον καθηγητή Α. Κούζη η Ιπποκρατική Συλλογή από άποψη περιεχομένου χωρίζεται σε 12 κατηγορίες (Μανιάτης, 2002). Αυτές και τα αντίστοιχα βιβλία τους είναι:
- Γενικά (Όρκος, Νόμος, Περί αρχαίης ιατρικής, Περί ιητρού, Περί τέχνης, Περί ευσχημοσύνης, Παραγγελίαι, Αφορισμοί.)
- Ανατομία-Φυσιολογία (Περί Ανατομής, Περί Καρδίης, Περί σαρκών, Περί αδένων, Περί οστέων φύσιος, Περί φύσιος ανθρώπου, Περί γονής, Περί φύσιος παιδίου.)
- Διαιτητική (Περί τροφής, Περί διαίτης, Περί διαίτης υγιεινής.)
- Παθολογία (Περί αέρων, υδάτων, τόπων, Περί χυμών, Περί κρίσεων, Περί κρισίμων ημερών, Περί εβδομάδων, Περί φυσών.)
- Προγνωστική (Προγνωστικόν, Προρητικόν, Κωακαί προγνώσεις.)
- Ειδική νοσολογία (Περί επιδημιών, Περί παθών, Περί νούσων, Περί των εντός παθών, Περί ιερής νόσου, Περί τόπων των κατ’ άνθρωπον.)
- Θεραπευτική (Περί διαίτης οξέων, Περί υγρών χρήσιος.)
- Χειρουργική (Κατ’ ιατρείο, Περί ελκών, Περί αιμορροΐδων, Περί συρίγγων, Περί των εν κεφαλών τρωμάτων, Περί αγμών, Περί άρθρων εμβολής, Μοχλικός.)
- Οφθαλμολογία (Περί όψεως.)
- Μαιευτική (Περί παρθενίων, Περί γυναικείης φύσιος, Περί γυναικείων Α,Β, Περί αφορών, Περί επικυήσεως, Περί επταμήνου και οκταμήνου, Περί εγκατατομής εμβρύου.)
- Παιδιατρική (Περί οδοντοφυΐης.)
- Διάφορα (Επιστολαί, Λόγοι, Το δόγμα των Αθηναίων, Επιβώμιος, Πρεσβευτικό.)
Ένα από τα σημαντικότερα έργα της Συλλογής, στο οποίο αξίζει να αναφερθούμε και χαρακτηρίζεται πολλές φορές ως ορόσημο στην ιστορία της ευρωπαικής επιστήμης, είναι το «Περί ιερής νόσου». Αποτελεί την πρώτη έκφραση στην πνευματική ιστορία της ανθρωπότητας του διαρκούς αγώνα που διεξάγουν οι επιστημονικά σκεπτόμενοι άνθρωποι εναντίον της δεισιδαιμονίας. Το θέμα του έργου είναι η «ιερή νόσος» όπως συνήθιζαν να χαρακτηρίζουν την επιληψία. Το έργο ουσιαστικά αντιμάχεται με όλους τους «μάγους-εξαγνιστές» που διακηρύσσουν ότι η αρρώστια έχει υπερφυσικό χαρακτήρα. Ο ίδιος ο συγγραφέας του έργου πιστεύει πως η αρρώστια αυτή οφείλεται σε φυσικά αίτια, όπως και όλες οι αρρώστιες, και η θεραπεία της θα πρέπει να γίνεται με φυσικά μέσα. Κατά τη γνώμη του η επιληψία ξεκινά από τον εγκέφαλο. ( από τη σειρά Αρχαίοι Συγγραφείς 12, μετφ Λυπουρλής, 2000)
Η φήμη του Ιπποκράτη
Ο Ιπποκράτης υπήρξε ο σημαντικότερος εκπρόσωπος όχι μόνο της ιατρικής σχολής της Κω αλλά και της ιατρικής γενικότερα κατά την αρχαιότητα. Είχε γίνει πρόσωπο μυθικό από την αρχαιότητα. Ήδη από την πρώτη φάση της σταδιοδρομίας του στην Κω είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη. Οι βιογράφοι αναφέρουν ότι καλέστηκε από τους κατοίκους των Αβδήρων προκειμένου να θεραπεύσει τον Δημόκριτο γιατί πίστευαν ότι είχε τρελαθεί (J. Jouanna, 1998). Γιατρός όσο ζούσε, πήρε τη μορφή ενός ήρωα- θεραπευτή μετά θάνατον. Ο λαός της Κω την ημέρα της γέννησής του τον λάτρευε με θυσίες κάθε χρόνο. Αυτή η τελετή πρέπει να υπήρχε τον 1ο αι π. Χ οπότε και κυκλοφορούσαν νομίσματα που απεικόνιζαν τη μορφή του. (J. Jouanna, 1998). Λέγεται επίσης ότι οι Αθηναίοι του έστησαν άγαλμα και τον ανακήρυξαν σωτήρα της πόλης, επειδή έσωσε την πόλη από λοιμό. Του αποδόθηκε ο χρυσός στέφανος, ενώ μυήθηκε και στα Ελευσίνια μυστήρια. (J. Jouanna, 1998). Πληροφορίες που δίνονται τόσο στον Πλάτωνα όσο και στον Αριστοτέλη δείχνουν ότι κι όσο ζούσε ο Ιπποκράτης είχε τη φήμη μεγάλου γιατρού και όχι μόνο στα όρια της ιδιαίτερης πατρίδας του (Λυπουρλής, 1983). Οι μεταγενέστεροί του μεγάλοι ιατροί ή φιλόσοφοι (Πλάτων, Αριστοτέλης, Γαληνός, Πλίνιος κ.ά.) τον αναφέρουν ως «μέγα» ή ως «θείον». (Μανιάτης, 2002)
Ο Ιπποκράτης έζησε στην Ελλάδα κατά το χρυσό αιώνα του Περικλή. Ένας αιώνας έντονου διανοητικού προβληματισμού που ανέδειξε μεγάλους άνδρες, όπως ήταν ο Σοφοκλής, ο Σωκράτης και ο Θουκυδίδης. Τον 5ο αι. λοιπόν, γεννήθηκε ο ορθολογισμός αλλά και ο ουμανισμός, με την προϋπόθεση να δώσουμε στον όρο αυτό την ευρεία έννοια της «σκέψης του ανθρώπου για τον εαυτό του» (J. Jouanna, 1998).
Ο Ιπποκράτης ίδρυσε τη σχολή του την εποχή που σε όλη τη χώρα άκμαζαν τα Ασκληπιεία στα οποία κύρια θεραπεία αποτελούσε ο εξαγνισμός του σώματος και της ψυχής, εφόσον η ασθένεια θεωρούνταν θεόσταλτη. Ήταν αυτός που έφερε την επανάσταση διδάσκοντας την ορθολογική σκέψη στην αντιμετώπιση των ασθενειών. Τα αίτια είναι λογικά και απαιτούν λογικά θεραπευτικά μέσα υποστήριζε, δεν υπάρχει το στοιχείο της θεϊκής παρέμβασης. Αποθεοποίησε την ιατρική και τη διαχώρισε από τη φιλοσοφία. Ήρθε για πρώτη φορά ανατριχιαστικά κοντά στον άνθρωπο. Καταρρέουν τα πάντα, φιλοσοφικές θεωρίες και ιδέες. (www.pneuma.gr). Ήταν ο πρώτος που ταξινόμησε συστηματικά την ιατρική και επιχείρησε μια μεθοδευμένη θεραπεία των νοσημάτων. Έκανε προσιτές τις ιατρικές γνώσεις και σε μαθητές πέραν της οικογένειας των Ασκληπιαδών, κάτι καινοτόμο για την εποχή του αφού τότε επικρατούσε η παράδοση που ήθελε τη μετάδοσή της μόνο μέσα στους κόλπους της οικογένειας των Ασκληπιαδών, από πατέρα σε γιο (J. Jouanna, 1998). Ήταν ο δημιουργός του περίφημου Όρκου της Ιατρικής, ένα εξαιρετικό κείμενο το οποίο εισάγει και τις δεοντολογικές- ηθικές αρχές της ιατρικής και εκφωνείται και σήμερα από τους μελλοντικούς γιατρούς. (www.pneuma.gr)
Με τη νέα αυτή προοπτική της ιατρικής που εισήχθη από τον Ιπποκράτη η δεισιδαιμονία υποχωρεί με αργό βηματισμό. Οι μάγοι- θεραπευτές, που μέχρι τότε είχαν την τιμητική τους, θα γίνουν οι πιο σκληροί πολέμιοι του Ιπποκράτη.
Παρά τις συκοφαντίες που κατά καιρούς διατυπώθηκαν προς το πρόσωπό του, δεν κατάφεραν να μειώσουν τη φήμη του ως μεγάλου γιατρού. Οι θεωρίες του είναι τόσο ακριβείς ώστε ακόμη και σήμερα ορισμένες από τις ιατρικές μεθόδους που προτείνει χρησιμοποιούνται ακόμα.
Αυτός, λοιπόν, είναι ο πατέρας της ιατρικής. Μετά από αυτόν ακολουθούν οι ιατροί της Αλεξανδρείας. Εκεί στα τέλη του 4ου αι. π.Χ μεταφέρεται η εστία της ιατρικής επιστήμης. Διαχωρίζονται οι ιατρικές ειδικότητες και η νέα ιατρική γενιά, βασιζόμενη στις θεωρίες του παρελθόντος, χτίζει νέα θεωρητικά οικοδομήματα στα θεμέλια των παλιών.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αρχαίοι Συγγραφείς. (2000), Ιπποκράτης, ιστορική θεωρία και πράξη / εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Λυπουρλής Δημήτριος, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη.
Λυπουρλής, Δ. (1983), Ιπποκρατική ιατρική, Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη.
Μανιάτης, Στ. Π. (2002), Ιστορία της Ιατρικής, από τους προϊστάμενους χρόνους έως σήμερα, Εκδόσεις «εντός».
Jouanna, J. (1998), Ιπποκράτης / μετ. Τσιλιβερδής Δ. Δημήτριος, Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα.
http://revealedtheninthwave.blogspot.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου